Filozofia i etyka

RELIGIJNE ŹRÓDŁA PRAWA

admin

Człowiek jest jedyną istotą żywą tworzącą prawo, a więc ustanawiającą reguły postępowania mające wpływ na kształtowanie relacji międzyludzkich, określające zakres i przedmiot ich obowiązywania, a także stosunki między poszczególnymi jednostkami a władzą. W przeciwieństwie do praw fizyki, praw przyrody, które są niezmienne, prawo stanowione przez człowieka jest prawem zmiennym, nietrwałym lub co najwyżej względnie trwałym, gdyż podlega ono fluktuacjom choćby na skutek rozwoju cywilizacyjnego i związanego z tym rozwoju technologicznego, które wymuszają regulowanie za pomocą przepisów prawnych pewnych zjawisk, zdarzeń i rodzących się nowych rodzajów zobowiązań i związanych z nimi praw i obowiązków.

Wstęp

Najstarsze pisane źródła prawa państwowego, powstały w XVII wieku przed Chrystusem, w Babilonii. Jest to spis praw wyryty na bazaltowej stelli, nazwany przez odkrywców kodeksem Hammurabiego. Despotie starożytnego Wschodu pozostawiły nam wielką ilość źródeł w postaci setek tysięcy tabliczek zapisanych pismem klinowym. Dotyczy to jedynie despotii azjatyckich, bowiem Egipt, którego spuściznę kulturalną w wielu dziedzinach podziwia cały świat, nie pozostawił większego dziedzictwa w dziedzinie prawa.[1]

Celem niniejszego artykułu jest wykazanie związku między systemami religijnymi, a systemami norm prawnych oraz wykazanie zasadniczych różnic między tymi systemami, co w sytuacji ich wzajemnej konfrontacji niejednokrotnie może prowadzić do kolizji norm prawnych między poszczególnymi systemami prawa. Prawa, które jest sumą norm mających określone podłoże filozoficzne i(lub) religijne. Zostało to pokazane na przykładach: mozaizmu, judaizmu, islamu oraz hinduizmu.

  1. Prawo

            Za Słownikiem Języka Polskiego PWN (2005), prawo, zwykle w liczbie mnogiej, to ogół przepisów, norm prawnych regulujących stosunki między ludźmi, usankcjonowanych przymusem państwowym.

            Zgodnie z definicją zawartą w Encyklopedii PWN, prawo, to system ogólnych i abstrakcyjnych reguł zachowania (norm prawnych) związanych genetycznie i funkcjonalnie z działalnością państwa, którego funkcje i treść określa układ sił społecznych i stopień rozwoju cywilizacji.

            Akt prawny, to w ujęciu przedmiotowym, akt organu władzy publicznej ustanawiający przepisy (akt prawodawczy). W ujęciu podmiotowym, to działanie organu państwa lub innego podmiotu prawa zmierzające do wywołania skutków prawnych w konkretnym stosunku prawnym (Wielka Encyklopedia Powszechna PWN).

            Norma prawna, to reguła zachowania będąca częścią składową systemu prawa, zabezpieczona sankcją przymusu państwowego. Normy prawne dzielą się na kilka grup, m.in. według właściwości ich obowiązywania (względnie i bezwzględnie obowiązujące), według sposobu określenia adresata (abstrakcyjne i konkretne) lub wyznaczonego przez nie zachowania się (ogólne i jednostkowe), według sposobu regulacji zachowania adresata (nakazujące, zakazujące i dozwalające), ze względu na system praw i według gałęzi systemu prawa (Wielka Encyklopedia Powszechna PWN).

            Przepis prawny, to część aktu prawnego wyodrębniona najczęściej jako artykuł, paragraf lub w ich obrębie jako punkt, ustęp. Przepis prawny bywa używany wymiennie z określeniem norma prawna (Wielka Encyklopedia Powszechna PWN).

            Mała Encyklopedia Teologiczna prawo określa, jako – w ujęciu ogólnym – zespół rozumnych postanowień, norm, zasad, nakazujących i zakazujących, wydanych przez podmiot właściwy, kompetentny legalnej władzy, a dotyczący regulacji stosunków międzyludzkich: ludzi, czyli obywateli danego państwa, ludzi jako członków ludzkości – do władzy w ogóle, w szczególności do Boga i do swojej narodowo – państwowej władzy, jak również do prawa władzy w skali międzynarodowej ( prawo międzynarodowe), władzy do ludzi jako członków ludzkości i obywateli społeczności narodowej i międzynarodowej, a również ludzi do ludzi, obywateli do obywateli. Podmiotem władzy pierwszym i źródłowym w spojrzeniu teologicznym jest Bóg, a następnie w szerokim ujęciu i pojęciu państwo, w sprawach zaś kościelnych, teologicznych, moralnych, na swoich terenach działania, religie i ich instytucjonalizacje, w naszych kręgach kulturowych przede wszystkim Kościół.

Na tej ogólnej podstawie wyróżnia się: prawo odwieczne albo wieczne, czyli zawsze istniejące i działające odwiecznie w umyśle Bożym. Ujmuje się je trojako:

  1. jako prawo odwieczne, czy wieczne realizowanie się planu Bożego i to według reguł, czyli właściwie praw przewidzianych i ferowanych przez Boga;
  2. jako prawo natury albo prawo naturalne, czyli realizujące się i uwidoczniające się wieczne prawo Boga w przyrodzie, w naturze, we wszechświecie, w poznawaniu i wykorzystywaniu przez człowieka, jako istotę rozumną i mające się dziać i dokonywać zgodnie właśnie z jego rozumem, poddanym Bogu jako Stwórcy i Prawodawcy. Prawo Boże dalej zwykło się dzielić na prawo pozytywne, czyli prawa:
    1. nakazy względnie zakazy, przekazane ludziom przez Boga wskutek nadprzyrodzonego Objawienia, które zostało spisane w Piśmie św. Starego i Nowego Testamentu (Biblia). Z Objawienia, zawartego w Starym Testamencie, niektóre prawa np. dotyczące ceremonii, sądownictwa itd., przestały obowiązywać ludzkość jako całość, zwłaszcza chrześcijan, z chwilą rozpoczęcia obowiązywania Nowego Testamentu, natomiast zachowało swój walor, a więc nadal obowiązuje w całej rozciągłości np. przede wszystkim prawodawstwo  Dekalogu. Na określonym i obowiązującym prawodawstwie Starego Testamentu opiera się prawodawstwo Nowego Testamentu, z dokładniejszym dodaniem szeregu przepisów, dotyczących sposobów i środków uświęcenia się ludzi, składania Bogu ofiary w postaci sprawowania Mszy św., Eucharystii, szafowania i przyjmowania sakramentów św., nade wszystko zaś z bardzo pozytywnie i jasno ujętym powszechnym prawem miłowania Boga ponad wszystko, a bliźniego swego, którym jest każdy człowiek, jak siebie samego.
    1. rady ewangeliczne, do których m.in. należą przede wszystkim: ubóstwo, czystość, posłuszeństwo, itd., będące zaleceniami mającymi człowiekowi ułatwić zdobywanie doskonałości chrześcijańskiej.
  3. Prawo pozytywne dzieli się na:
    1. prawo pozytywne ustanawiane przez ludzi, czyli konkretniej na prawo pozytywne państwowe, którego podmiotem jest państwo, władza państwowa i
    1. prawo pozytywne kościelne, którego podmiotem jest Kościół, czy Kościoły, władza kościelna, czy władze kościelne.

Święty Augustyn za prawo stanowione (doczesne) uznaje to prawo, które jest sprawiedliwe, (które) może jednak, zależnie od warunków czasu, ulegać słusznym zmianom (Św. Augustyn, s. 505).

Dla psychologa, prawo, to zespół reguł (norm) określonych przez kompetentny podmiot, regulujących stosunki interpersonalne oraz wpływających i kształtujących postawy i zachowania poszczególnych jednostek będących adresatami tych norm. Ponieważ psychologia zajmuje się badaniem zachowania się człowieka, prawo – z punktu wodzenia psychologii – będzie zbiorem reguł adresowanych do człowieka, który – bez względu na to, czy adresatem jest osoba fizyczna czy też osoba prawna (jak zwykło się określać w naukach prawnych) – jest de facto jedynym podmiotem realizującym te normy. Osobowość prawna osoby fizycznej, czy też osoby prawnej dla psychologa ma o tyle znaczenie, o ile dotyczy ona – w przypadku osób prawnych grupy formalnej, bądź – w przypadku osób fizycznych poszczególnych jednostek ludzkich.

W ujęciu ontologicznym, prawo nie jest bytem jako takim. Prawo stanowione może być rozumiane i rozpatrywane jedynie jako jeden z elementów aktywności ludzkiego rozumu i działalności człowieka w życiu społecznym (grupie społecznej).

Ontologia (ontologia), to filozoficzna nauka o bycie. Swoją nazwę bierze z języka greckiego, gdzie ontos (óntos) oznacza słowo „bytujący”, „byt”, zaś ontos on (ontos on) – „rzeczywiście bytujący”. Z kolei logos (logos) oznacza „słowo”, rozumiane również jako „nauka”. Jednak znaczenie słowa logos w klasycznej grece ma o wiele więcej znaczeń, niż termin „słowo” we współczesnym języku polskim. Jest to wieloznaczne pojęcie, będące synonimem: słowa, rozumienia, rozumu, zasady porządkowania, prawa rządzącego rzeczywistością, wywodzące się ze starożytnej filozofii greckiej, wprowadzone przez Heraklita z Efezu (ur. ok. 540 p.n.e., zm. ok. 480 p.n.e.), u którego wyrażało ono niezmienność związków i stosunków zachodzących wśród powszechnej zmienności rzeczy oraz podmiotową zdolność poznawczą, wynikającą z uczestnictwa rozumu jednostki w rozumie kosmicznym. W neoplatonizmie (Św. Augustyn) pojęcie logos przybrało postać hipostazy boskiego rozumu (orzekania). Termin ten pojawił się w prologu Ewangelii Św. Jana, w znaczeniu Syna Bożego jako Słowa Wcielonego, który stał się Człowiekiem. W tym samym znaczeniu termin logos używano w rozważaniach teologicznych dotyczących Trójcy Świętej, odnosząc je do drugiej Osoby Boskiej, a więc do Jezusa Chrystusa.

Zgodnie z definicją Słownika Języka Polskiego PWN, cywilizacja to stan rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, warunkowy stopniem opanowania przyrody przez człowieka; ogół dóbr materialnych, środków i umiejętności produkcyjnych oraz instytucji społecznych.[2]

Feliks Koneczny (1862-1949) był polskim filozofem, historykiem, prawnikiem i politykiem. Urodził się 1 grudnia 1862 roku w Krakowie, gdzie ukończył gimnazjum i studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1888-1890 odbył studia w Berlinie i Paryżu, gdzie interesował się filozofią, historią i socjologią.

W latach 1890-1918 pracował jako sędzia i adwokat, a także prowadził badania nad historią i filozofią kultury. W 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, został wybrany do Sejmu Ustawodawczego, gdzie działał jako poseł Polskiego Stronnictwa Ludowego. W latach 1919-1920 pełnił funkcję ministra sprawiedliwości w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego.

W latach 20. XX wieku Feliks Koneczny zajął się pracami badawczymi w dziedzinie historii i filozofii cywilizacji, które stały się jego najważniejszym osiągnięciem naukowym. W 1927 roku opublikował swoje najważniejsze dzieło „Cywilizacje, kultury i narody”, w którym zaprezentował swoją teorię cywilizacji i porównał różne kultury i narody. Jego koncepcje spotkały się z kontrowersjami, jednakże wywarły wpływ na filozofię, socjologię i historię w Polsce i Europie.

Po wybuchu II wojny światowej profesor Feliks Koneczny zmuszony był do emigracji, najpierw do Rumunii, a następnie do Francji. Tam prowadził badania i pisał artykuły naukowe, a także działał w polskim ruchu oporu. W 1947 roku powrócił do Polski. Zmarł 10 lipca 1949 roku w Krakowie. Jego poglądy i badania nad historią i filozofią cywilizacji cieszą się do dzisiaj zainteresowaniem i wpływem w środowiskach naukowych.

Feliks Koneczny, wyróżnił kilka rodzajów cywilizacji na podstawie analizy ich kultury, ideologii, psychologii i sposobu organizacji społeczeństwa. Jak zauważa Jarosław Zieliński w swojej publikacji „Teoria cywilizacji według Feliksa Konecznego”: Na terenie geograficznie pojętej Europy istnieją i nieustannie ze sobą rywalizują cztery cywilizacje: łacińska (zachodnia), bizantyńska, żydowska i turańska (moskiewsko-kozacka). Cywilizacja Zachodu to cywilizacja łacińska. Inne cywilizacje istniejące na terenie Europy mają pochodzenie orientalne i ich cechą jest błędne rozumienie człowieka, jego potencjalności. Dlatego cywilizacje te wytwarzają wiele przeszkód na drodze doskonalenia człowieka przez swój aprioryzm, gromadnościową wizję człowieka, emanacyjne podstawy, monizm prawny, sakralizm, rodowy charakter. Zadają gwałt człowiekowi i jego przyrodzonym prawom. Jednakże według Konecznego trwanie cywilizacji jest aktem woli tworzących je społeczeństw, a w sytuacji zagrożenia przed upadkiem zawsze można daną cywilizację obronić. Znajomość cywilizacji pomaga zrozumieć historię dzisiejszego świata.

Są to:

Cywilizacja łacińska – obejmuje kulturę Rzymu, a także krajów Europy Zachodniej i Ameryki Łacińskiej, charakteryzuje się indywidualizmem, prymatem prawa, kultem osobowości oraz hierarchiczną strukturą społeczną.

Cywilizacja bizantyjska – obejmuje kulturę Cesarstwa Bizantyjskiego, a także krajów Bałkanów i Grecji, charakteryzuje się dominacją kościoła, hierarchią i biurokracją, a także wąską warstwą rządzącą i patriarchatem.

Cywilizacja muzułmańska – obejmuje kulturę i religię państw muzułmańskich, charakteryzuje się monoteizmem, surowym prawem religijnym, a także specyficznymi wartościami kulturowymi, takimi jak honor, gościnność i wspólnota.

Cywilizacja hinduska – obejmuje kulturę Indii, charakteryzuje się wielością bogów, systemem kastowym, filozofią wedyjską oraz karma i reinkarnacją.

Cywilizacja chińska – obejmuje kulturę Chin, charakteryzuje się konfucjanizmem, taoizmem i buddyzmem, harmonią społeczną i przywiązaniem do tradycji.

Cywilizacja anglosaska – obejmuje kulturę Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, charakteryzuje się pragmatyzmem, indywidualizmem, kultem wolności i demokracją.

Koneczny argumentował, że każda z tych cywilizacji posiada swoje unikalne cechy, które wynikają z różnic w ich historii, kulturze i sposobie organizacji społeczeństwa. Ponadto twierdził, że każda z tych cywilizacji ma tendencję do zderzeń z innymi cywilizacjami, które wynikają z różnic w ich kulturze i wartościach, co prowadzi do konfliktów i zmian cywilizacyjnych.

Według Feliksa Konecznego, cywilizacja turańska to jedna z trzech podstawowych cywilizacji, obok cywilizacji łacińskiej i greckiej. Cywilizacja turańska, w odróżnieniu od cywilizacji łacińskiej i greckiej, charakteryzowała się innym sposobem myślenia, inaczej pojmowanymi wartościami, a także inną strukturą społeczną i zdaniem autora wykształciła się ona w Azji Środkowej i na Bliskim Wschodzie, zaś jej przedstawicielami są między innymi Turcy, Mongołowie, Tatarzy, Persowie, Arabowie i Hindusi. Cywilizacja ta kładła większy nacisk na kolektywizm niż indywidualizm, a w hierarchii wartości przeważały wartości etyczne, religijne i społeczne, a nie wartości intelektualne, jak w cywilizacji grecko – łacińskiej. Kolejnym wyznacznikiem turańskiej cywilizacji jest autorytet władzy (despotii) nie stroniącej od przemocy, a także podział społeczeństw na kasty. Władza w cywilizacji turańskiej opiera się również na podbojach, prowadzeniu wojen, brutalnej przemocy oraz – z reguły – okazywaniu pogardy podbitym lub okupowanym narodom, niszczeniu ich dorobku kulturowego (materialnego i niematerialnego). Charakterystyczne są również kult jednostki (wodza), bezwzględne posłuszeństwo i czołobitność wobec władzy, poddaństwo, pogarda wobec jednostki mające swoje ideowe podłoże.

O kodeks Hammurabiego zawierał przepisy prawa o charakterze klasowym, polegającym na tym, że osoby z klas wyższych miały większą ochronę prawną, to starożytny Egipt, gdzie taki podział również istniał, już w XII wieku przed Chrystusem posiadał na przykład zakaz bicia i zabijania rzemieślników lub wysoko wykwalifikowanych niewolników. Rzemieślnicy stanowili wówczas elitę wśród pracowników najemnych, zaś ich praca wiązała się zazwyczaj z wieloma przywilejami dla rodziny rzemieślnika, łącznie z zapewnieniem wyżywienia oraz zamieszkania.

1. Prawo mojżeszowe (mozaizm)

Wśród najstarszych źródeł praw, szczególne miejsce zajmuje prawo mojżeszowe, zawarte w Pięcioksiągu (Pentateuch) Starego Testamentu, którego powstanie datuje się na przedział XI – VI/V wieku przed Chrystusem, w rzeczywistości jest Przymierzem zawartym przez Boga (Stwórcę) z człowiekiem (stworzeniem).

Do niedawna przyjmowano, iż autorem Pięcioksiągu jest Mojżesz, jednak badania, tak nad treścią, jak i stylem poszczególnych ksiąg (Księgi Rodzaju, Księgi Wyjścia, Księgi Kapłańskiej, Księgi Liczb i Księgi Powtórzonego Prawa), wskazują, że nie zostały one spisane tylko przez niego i za jego życia. Od Mojżesza mogą pochodzić i pochodzą niektóre teksty, może ogólny plan i w dużej mierze ustne jego nauki i wskazania (Rode M., tom II, str. 280-281).

Mojżesz, syn Amrama i Jokebed, brat Aarona i Miriam, żył prawdopodobnie w XIII wieku p. Chr., umierając według Biblii w wieku 120 lat. Podczas wyjścia izraelitów z Egiptu, Mojżesz udał się na górę Synaj, gdzie otrzymał od samego Boga kamienne tablice z wyrytym dziesięciorgiem przykazań, jako prawa dla Izraela.

Prawo  Izraela cechuje przede wszystkim monoteizm, a więc wiara w Jedynego Boga. Zawiera ono wskazania przepełnione troską o najsłabszych ludzi oraz o wspólnotę Izraela, jako naród. To właśnie te cechy odróżniały prawo mojżeszowe od innych starożytnych źródeł prawa. W starożytnym Izraelu bowiem prawo stanowiło centralne pojęcie Pięcioksięgu, zaś Boga rozumiano jako jedynego Prawodawcę, który ustanowił prawo absolutne zawarte w dekalogu: Pamiętaj, że byłeś niewolnikiem w ziemi egipskiej i wyprowadził cię stamtąd Pan, Bóg twój, ręką mocną i wyciągniętym ramieniem: przeto ci nakazał Pan, Bóg twój, strzec dnia szabatu. Czcij swego ojca i swoją matkę, jak ci nakazał Pan, Bóg twój, abyś długo żył i aby ci się dobrze powodziło na ziemi, którą ci daje Pan, Bóg twój. Nie będziesz zabijał. Nie będziesz cudzołożył. Nie będziesz kradł. Jako świadek nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa. Nie będziesz pożądał żony swojego bliźniego. Nie będziesz pragnął domu swojego bliźniego ani jego pola, ani jego niewolnika, ani jego niewolnicy, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do twojego bliźniego.[3]

Prawo mojżeszowe zabraniało konwersję na inną religię, łączenia się w związki z obcymi wyznającymi wiarę w innych bogów i bożków. Jednak mimo to kładło nacisk na układanie w czasie pokoju dobrych stosunków z innymi narodami i plemionami, nakazując szacunek również wobec pracowników najemnych innej narodowości: Nie będziesz niesprawiedliwie gnębił najemnika ubogiego i nędznego, czy to będzie brat twój, czy obcy, o ile jest w twoim kraju, w twoich murach.[4] Nadto nakazywało dzieleni się z wszystkimi tym, co człowiek (Żyd) posiada: […] i będziesz się cieszył razem z lewitą i obcym, który jest u ciebie, ze wszystkich dóbr, które Pan, Bóg twój, dał tobie i twemu domowi.[5]

2. Judaizm

Współczesny judaizm nie ma nic wspólnego z mozaizmem, zaś jego prawo, oparte na Talmudzie, różni się od praw zawartych w Torze (Starym Testamencie). Jak zauważa ks. prof. Michał Paradowski, judaizm jest przede wszystkim syntezą całej kultury żydowskiej, tej która rozciąga się od czasów niepamiętnych aż do dziś. Zawiera w sobie wiele elementów babilońskich, egipskich, dalekiego Wschodu, palestyńskie i egipskie, a także ludów fenickich i wielu innych, żyjących w owych czasach w tychże krajach i pochodzi z okresu życia koczowniczego Żydów, a więc z czasów przedmojżeszowych. Współcześnie judaizm jest również odmianą religii żydowskiej i jako taki pojawił się jeszcze przed narodzeniem Chrystusa.

W odróżnieniu od mozaizmu, w judaizmie źródłem prawa nie jest Stary Testament, lecz Talmud – zbiór komentarzy i wykładni prawa, którego treść często odbiega od Pięcioksiągu i dekalogu. Jest nacechowany troską o zachowanie kultury Żydów, stawiając ich ponad inne narody.

Jak pisze ks. dr Stanisław Trzeciak, normą postępowania żydów i niejako zwierciadłem ich duszy jest Talmud. Nazwa ta  oznacza naukę. Autor przywołuje tu z kolei słowa Alexandra Rischa, który pisał: Talmud jest dla żydów religijną potrzebą życia. Już starzy nauczyciele stawiali jego słowa ponad słowa nauki Tory; ponieważ w nauce pisanej są liczne sprzeczności, które można rozwiązać tylko przy pomocy Talmudu — nauka pisana jest zbyteczniejsza niż Talmud, ponieważ on ją zawiera, a nie odwrotnie […].[6]

            Cechą charakterystyczną dla Talmudu jest nauczanie w duchu wyższości Żydów nad resztą ludzi. Zgodnie z tą nauką szacunek należy się jedynie Żydom, dlatego między członkami tego narodu obowiązują reguły uczciwości i poszanowania godności osoby oraz jej praw, w tym prawa własności.

            Wiele kontrowersji i sprzeciwu wzbudza stosunek nauki talmudycznej do nieżydów, nazywanych gojami. Są oni niejednokrotnie porównywani z psami, bydłem, świniami, uważani za nieczyste istoty, a nawet za nieludzi: Wy (Izraelici) nazywacie się ludźmi, ale nie nazywają się goje ludźmi. […], dlatego: groby gojów nieżydów — nieludzi, nie zanieczyszczają.[7] Albo: Tylko Żydzi są ludźmi, nieżydzi nie są ludźmi, tylko bydłem.[8] Dlatego: Spółkowanie z nieżydami jest jak spółkowanie ze zwierzętami [9] i Wskaźnik urodzeń nieżydów musi zostać znacznie obniżony.[10]

Również w sprawach handlowych i majątkowych nauki talmudyczne zaskakują czytelnika: Żydzi zawsze próbowali oszukać nieżydów.[11] Każdemu Żydowi wolno wykorzystywać kłamstwa i krzywoprzysięstwo, by doprowadzić do ruiny nieżyda.[12] Albo: Dobytek goyim jest jak pustynia bez właściciela, i każdy (Żyd) który go przejmie, posiadł go.[13]

            Równie szczególna, co i bardzo zaskakująca jest nauka talmudystów dotycząca spraw obyczajowych. W kręgu kultury chrześcijańskiej uprawianie stosunku płciowego z nieletnią osobą jest przestępstwem podlegającym surowemu karaniu. Tymczasem talmudyści nauczają, że: Żyd może poślubić trzyletnią dziewczynę (dokładnie trzy lata i dzień).[14] Ponadto Żyd może mieć stosunek seksualny z dzieckiem tak długo, jak dziecko będzie mieć mniej niż dziewięć lat. [15]

            Różnica między naukami Starego Testamentu, a talmudycznymi w zakresie prawa jest istotna. O ile ten pierwszy skupia się na zbawieniu człowieka, jego relacjach z Bogiem, a prawo ma charakter teocentryczny, o tyle nauki talmudyczne w centrum stawiają Żyda – jedynego, który zasługuje na miano człowieka. Stary Testament nie dokonuje ewaluacji między żydem i nieżytem, chociaż przypisuje całemu narodowi jego wybraństwo. Jednak wybraństwo to ma zupełnie inny wymiar w Biblii, a inny w Talmudzie.

W Biblii naród żydowski jest  narodem wybranym z woli Boga, i Jego wierności względem tego narodu, mimo jego niewierności wobec Boga. Tymczasem nauki talmudyczne idą w kierunku usprawiedliwiania swoich czynów ze względu na owe wybraństwo. Idą one nawet dalej: pozwalają rabinowi toczyć z Bogiem spór, w którym to sporze Bóg i tak jest na z góry skazanej na porażkę pozycji.

3. Szariat

            W krajach islamskich nie istnieje – jak w państwach należących do kręgu dawnej kultury chrześcijańskiej – rozdział życia państwowego od życia religijnego. Są one z sobą ściśle powiązane i wzajemnie się przenikają. Powszechnie obowiązującym prawem jest w tych krajach szariat (arab. شريعة – szari’a(t) – droga prowadząca do wodopoju). Jest to prawo regulujące zasady organizacji państwa, współżycia społecznego i religijnego.

Prawo islamskie zakłada dostarczanie jednostce ludzkiej wszystkiego, co jest jej potrzebne dla duchowego i fizycznego rozwoju, zaś wszystkie uczynki muzułmanina są podzielone na pięć kategorii: konieczne, chwalebne, dozwolone, naganne oraz zakazane. Źródłami prawa w islamie są:

  1. Koran, będący objawioną Mahometowi ziemską wersją Księgi Matki, zawierający cztery rodzaje przepisów dotyczących: postawy religijnej wiernych,  zewnętrznych, rytualnych obowiązków, przepisów moralnych i przepisów regulujących stosunki społeczne, rodzinne, itd. oraz relacje z innymi religiami, w tym stosunki między wiernymi, między wiernymi i niewiernymi oraz między wiernymi i innowiercami;
  2. Sunna, będąca zbiorem relacji dotyczących życia Mahometa oraz wykazem obowiązków muzułmanina zaczerpniętych z czynów i praktyk Mahometa;
  3. kijas – rozumowanie przez analogię – w których opisano przypadki wymienione w Koranie lub sunnie;
  4. idżma będąca zapisaną przy jednomyślnej zgodzie wykładnią muzułmańskich prawników rozstrzygająca o kwestiach budzących wątpliwości interpretacyjne.

Szczególne i centralne miejsce w szariacie zajmuje człowiek w relacji z Allahem (Bogiem), zaś celem nadrzędnym człowieka jest jego zbawienie, które osiąga przez swoje uczynki. Muzułmanin musi w związku z tym zachować szereg nakazów i zakazów oraz wynikających z nich praw i obowiązków, różnych ze względu na wiek, stan, status majątkowy oraz płeć. Obowiązkiem muzułmanina jest: modlitwa, post, jałmużna i pielgrzymka. Warunkiem rytualnej ważności każdego obowiązku jest intencja (nijja), dlatego ważne jest, aby wyznawca islamu uzmysłowił sobie lub wypowiedział zamiar świadomego przystępowania do każdego religijnego obowiązku.

Najważniejszym filarem praktykowania islamu jest wyznanie wiary (szahada), składające się z dwóch krótkich części. Pierwsza dotyczy wiary w jednego i jedynego Boga – Allaha, druga zaś wyznaje posłannictwo Mahometa. Obowiązkiem muzułmanina jest również szerzenie jego wiary i walka z niewiernymi.

Ważne miejsce w szariacie zajmuje reżim żywieniowy: Zakazane wam jest: padlina, krew i mięso świni; to, co zostało poświęcone na ofiarę w imię czegoś innego niż Boga; zwierzę zaduszone, zabite od uderzenia, zabite na skutek upadku, zabite na skutek pobodzenia i to, które pożerał dziki zwierz – chyba że zdołaliście je zabić według rytuału – i to, co zostało ofiarowane na kamieniach (sura 5). Dozwolone są wam rzeczy dobre. Jedzcie to, co pochwycą drapieżniki, które wytresowaliście tak, jak tresujecie psy, ucząc ich tego, czego nauczył was Bóg. I wspominajcie nad tym imię Boga (tamże). Zabronione jest również w islamie spożywanie alkoholu, w tym wina, hazard [Wino, majsir (gra), bałwany i strzały wróżbiarskie – to obrzydliwość wynikająca z dzieła szatana. Unikajcie więc tego! Być może, będziecie szczęśliwi! (sura 5)].  Również zabronione jest przyjmowanie narkotyków. Kwestię tę między innymi wyjaśniło dwóch teoretyków prawa islamskiego:

  1. Ajatollah Ibrahim Jannati – Używanie opium, morfiny, heroiny czy marihuany w formie jadalnej, do picia czy palenia jest niedozwolone ze względu na ich szkodliwość. Używanie ich jest dozwolone jedynie w przypadku zalecenia lekarza. Niedozwolone jest też używanie wszystkiego innego co wywołuje stan odurzenia, chyba że w przypadku kiedy jest to jedyne lekarstwo na jakąś chorobę;
  2. Ajatollah Ali Khamenei – Nie ma sprzeciwu wobec używania narkotyków w celach leczniczych w przypadku kiedy leczenie i późniejsza rekonwalescencja zależą od użycia tych właśnie środków i że są one przepisane przez lekarza godnego zaufania.

Szariat nakazuje posłuszeństwo kobiet od wczesnego dzieciństwa mężczyznom – najpierw ojcu, a w przypadku, gdy ojciec umiera – braciom, stryjom, wujom lub kuzynom. Kobieta musi być posłuszna swojemu mężowi, a w przypadku jego śmierci – jego braciom.

Kobieta zajmuje miejsce równie szczególne, co i przedmiotowe w prawie islamskim. Mężczyzna ma nad nią całkowitą władzę, również w sferze jej seksualności: Wasze kobiety są dla was polem uprawnym. Przychodźcie więc na wasze pole, jak chcecie, i czyńcie pierwej coś dobrego dla samych siebie. […] One mają prawa równe swoim obowiązkom, zgodnie z uznanym zwyczajem. Mężczyźni mają nad nimi wyższość (sura 221). Również stosowanie przemocy fizycznej wobec kobiety jest w islamskim prawie dozwolone, co wynika z sury 4 Koranu: Mężczyźni stoją nad kobietami ze względu na to, że Bóg dał wyższość jednym nad drugimi, i ze względu na to, że oni rozdają ze swojego majątku. Przeto cnotliwe kobiety są pokorne i zachowują w skrytości to, co zachował Bóg. I napominajcie te, których nieposłuszeństwa się boicie, pozostawiajcie je w łożach i bijcie je! A jeśli są wam posłuszne, to starajcie się nie stosować do nich przymusu. Zaprawdę, Bóg jest wzniosły, wielki!

Szariat dopuszcza możliwość rozwodu, jednak, aby stał się on skuteczny, konieczne jest spełnienie kilku warunków. Reguluje również kwestie dziedziczenia majątku, zasady prowadzenia uczciwego handlu. Dopuszcza karę śmierci za odstępstwa od wiary oraz zabijanie niewiernych: I zabijajcie ich, gdziekolwiek ich spotkacie, i wypędzajcie ich, skąd oni was wypędzili – Prześladowanie [muzułmanina przez niewiernego] jest gorsze niż zabicie [niewiernego przez muzułmanina]. – I nie zwalczajcie ich przy świętym Meczecie, dopóki oni nie będą was tam zwalczać. Gdziekolwiek oni będą walczyć przeciw wam, zabijajcie ich! – Taka jest odpłata niewiernym! (sura 109). Zakazuje przyjaźni muzułmanina z niewiernymi: Niech wierzący nie biorą sobie za przyjaciół niewiernyeh, z pominięciem wiernych! A kto tak uczyni, ten nie ma nic wspólnego z Bogiem, chyba że obawiacie się z ich strony jakiegoś niebezpieczeństwa (sura 1).

Sam Koran nie definiuje, kim jest niewierny, a kim jest niewierzący. Te dwa pojęcia często występują zamiennie. Dotyczą one zarówno ateistów, jak osoby, które nie uwierzyły Allahowi oraz te, które wyznają inną religię.

Szczególną rolę odgrywają w Szariacie kary. Przewiduje on karę talionu (ząb za ząb) i kary odzwierciedlające, jednak ludziom żyjącym w kręgu kultury europejskiej trudno niektóre z praktyk islamu wobec osób nie będących muzułmanami, uznać za karę w ogóle. W naszym kręgu kulturowym koegzystencja różnych religii jest czymś naturalnym. Jest ona tym bardziej silnie wpisana w tradycję Rzeczypospolitej, w której współistniały i współistnieją różne religie, których wyznawcy tworzyli zgodne społeczności lokalne, wolne z reguły od napięć na tle wyznaniowym.

Wyjątkowy wymiar psychologiczny mają w islamie kary odzwierciedlające. W szczególności dotyczy to tzw. kar wymierzanych chrześcijanom, którzy nie zgodzili się przyjąć islamu na terenach opanowanych przez tzw. Państwo Islamskie. Pierwszą z nich jest śmierć przez ukrzyżowanie, jako symbol ich winy (wiary w ukrzyżowanego i zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa), zaś dugą i najczęściej stosowaną – ścięcie głowy. Stosowane są również inne tzw. kary, jak wysadzanie ofiar w powietrze, detonowanie ładunków wybuchowych, którymi obwiązuje się szyję skazanego, rozstrzelanie, podcinanie gardeł, ćwiartowanie, zrzucanie małych chrześcijańskich dzieci z dużej wysokości (na przykład ze szczytu wieżyczki kościoła). Każda z tych praktyk ma jeden cel, którym jest zmuszenie do konwersji na islam, a w przypadku odmowy – eksterminacja niewiernych. Dramatyzmu dodaje fakt, iż do wymierzania takich kar, gdzie jedyną winą skazanego jest to, że nie jest muzułmaninem, dochodzi bez uprzedniego procesu sądowego i publicznie. Z dostępnych w Internecie materiałów filmowych i zdjęć fotograficznych wyłania się obraz okrutnego, powszechnie obowiązującego prawa koranicznego, które jest obce nie tylko cywilizacji europejskiej, ale również innym kręgom kulturowym.

4. Hinduizm

Hinduizm jako grupa wierzeń, jest trzecią największą religii świata, wyznawaną głównie na Półwyspie Indyjskim. Wyznawcy hinduizmu zamieszkują ponadto: Bangladesz, Fidżi, Gujanę, Indonezję, Mauritius, Nepal, Pakistan, Republikę Południowej Afryki, Singapur, Sri Lankę, Surinam oraz Trynidad i Tobago. Łączna liczba wyznawców hinduizmu sięga miliarda osób.

Hinduizm nie jest religią jednorodną pod względem teologicznym i doktrynalnym, jak w przypadku chrześcijaństwa, islamu, mozaizmu lub judaizmu, jednak wspólnym mianownikiem tego wyznania jest szacunek dla świętych ksiąg, nazywanych Wedami, wiara w reinkarnację (wędrówkę dusz) oraz w prawo karmy (akcji i reakcji). Zgodnie z wiarą w karmę, każde ludzkie działanie ma swoje konsekwencje w przyszłości i wpływa na losy człowieka oraz innych osób, kształtując jego doświadczenie. Każdy człowiek jest odpowiedzialny za własne życie, cierpienie i szczęście, jakie sprowadza na siebie i innych.

Wszystko, co istnieje: człowiek, zwierzęta, rośliny, przyroda nieożywiona, przedmioty- ma duszę, która jest częścią samego boga, która dzięki reinkarnacji i wcielaniu się w coraz to wyższe formy istnienia (czasem jednak niższe – w zależności od stopnia zasług), osiąga coraz to wyższy stan doskonałości. Jednak ostatecznym celem każdej duszy jest uwolnienie się od formy życia materialnego poprzez osiągnięcie stanu nirwany, w którym dusza zjednoczy się już całkowicie z bogiem.

Jedną z konsekwencji wiary w reinkarnację jest całkowity zakaz zabijania zwierząt, poza przypadkami, gdy ratuje to ludzkie życie, w związku z czym zabronione jest również spożywanie mięsa.

Hinduizm jest pełen kontrastów i sprzeczności. Z jednej strony istnieje ogólny zakaz zabijania i spożywania mięsa zwierząt, zabijania ludzi, z drugiej zaś do dziś funkcjonuje rytuał samospalenia wdów wraz ze zwłokami zmarłych mężów. Religia ta głosi równość wszystkich ludzi, podczas gdy jest to jednocześnie społeczeństwo kastowe, w którym na najniższym poziomie znajdują się tzw. niedotykalni czyli plebs, pozbawiony do niedawna wszelkich praw. Hinduizm zakazuje małżeństw między członkami różnych warn (kast), gdyż jest to uznawane za degenerację społeczną.

Na uwagę zasługuje stosunek hinduizmu do kobiet i ich miejsce oraz rola w tamtejszych społecznościach. Są one całkowicie podporządkowane woli rodziców, a potem męża, zaś z uwagi na bardzo wysoki koszt wydania za mąż są one często przedmiotem nielegalnego handlu. Powszechnym jest również handel małymi dziewczynkami. Rodzina nie posiadająca syna uważana jest za gorszą, która nie cieszy się błogosławieństwem boga i pomniejszych lokalnych bóstw.

Szczególną rolę w religii hinduistycznej odgrywają krowy, którym przypisuje się boskie pochodzenie. Święte pisma hinduizmu traktują krowy jako podtrzymujące życie, mleko krowie było bowiem bardzo ważnym elementem diety dla wielu ludzi. Dlatego omawiana religia zakazuje spożywania wołowiny. Ubój krów jest zakazany w większości indyjskich stanów.

Spełnianie dobrych uczynków jest obowiązkiem każdego wyznawcy hinduizmu. Dzięki temu oraz dzięki praktykom religijnym oraz powszechnemu okultyzmowi i ezoterycy, wyznawcy mają osiągać coraz doskonalszy stan swojej duszy i skrócić w ten sposób jej wędrówkę.

Podsumowanie

W niniejszym artykule przedstawiono główne nurty religijne, które na przestrzeni wieków kształtowały stosunki międzyludzkie poprzez normy prawa (przepisy prawne). Wśród wymienionych systemów religijnych nie ujęto jednak chrześcijaństwa, bowiem jest ono zróżnicowane pod względem teologicznym, co niewątpliwie wpływa na sam przedmiot i zakres obowiązywania norm prawnych. Wystarczy choćby wskazać na teologię, filozofię i antropologię katolicką i często stojącą w opozycji teologię protestancką, która również nie jest jednorodna, zależy bowiem od tego, jakiej denominacji jest ona wytworem, co zostanie omówione w odrębnym artykule.

Marek Skowroński

[1] Sczaniecki M. Powszechna historia państwa i prawa, wyd. 10, LexisNexis, Warszawa, 2009, s. 13

[2] Szymczak M. – red.: Słownik Języka Polskiego, tom. I, s. 325, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1979.

[3] Księga powtórzonego Prawa, rozdz. 5 w. 15 – 21.

[4] Księga powtórzonego Prawa, rozdz. 24 wers 14.

[5] Księga powtórzonego Prawa, rozdz. 26 wers 11.

[6] Dr Alexander Risch, Papst Gregor des Neunten Anldageartikel gegen den Talmud und dessen Vertheidigung, Leipzig 1874, S. 37.

[7] Jabamot 60 b.

[8] Kerithuth 6b s. 78, Jebhammoth 61a

[9] Kethuboth 3b

[10] Zohar II, 4b

[11] Zohar I, 168a

[12] Babha Kama 113a

[13] Talmud IV/3/54b

[14] Yebamoth 63a.

[15] Sanhedrynu 54b.